گالری عکس کچومثقال
KACHOOMESGHAL PHOTO GALLERY
گالری عکس کچومثقال
KACHOOMESGHAL PHOTO GALLERYدرباره مسجد جامع اردستان
مسجد جامع اردستان قلب تپنده شهر و منعکس کننده شرایط اجتماعی شهر بوده است. نکته درخور توجه در این مسجد، ارتباط بسیار قوی میان فضا و طبیعت است. در سمتی از مسجد باغها و در سمت دیگر آن، بافت شهری قرار گرفته است.
تاریخچه مسجد جامع اردستان
مسجد جامع اردستان به عنوان یکی از بهترین نمونه های معماری مسجد ایرانی برجای مانده از دورۀ سلجوقی است. این بنا، بر روی عناصر قدیمی تر قرار گرفته، و در زمانهای بعد اصلاح و تعدیل شده است.
مسجد اولیه میان اواخر سدۀ ۲ ق و حداکثر نیمۀ اول سدۀ ۴ق در روی محدودۀ بناهایی احتمالاً ساسانی ساخته شده است. و در یک سلسله اقدامات بعدی از ۵۵۳ تا ۵۵۵ ق، تزئینات فعلی را به مسجد می‌افزایند و به آن شکل چهار ایوانی می‌دهند.
این مسجد قبلاً آتشکده یا معبد بوده است و هلاکوی مغول در قرن ۷ هـ . ق به قتل و غارت ساکنان شهر پرداخت و آن را به صورت نیمه ویران درآورد و باید گفت مسجد اولیه با فرم شبستانی، دارای صحن مرکزی (میانسرا)، شبستان های ستوندار در ۴ سمت حیاط، دیوار خشتی محصور کننده و سر در بوده است.
تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد
- دوره نخست- قرن سوم ه. ق ‚مسجد از آتشکده ای گنبدی به مسجدی به صورت شبستانی در شیوه ی خراسانی تبدیل شده است. البته گنبد فعلی مربوط به شیوه ی رازی است.
- دوره دوم- در قرن سوم وچهارم ه. ق از صورت شبستان گنبدی به مسجدی کوشک مانند تبدیل شد.
- دوره سوم - در قرن ششم ه. ق در عهد سلجو قیان مسجد تقریبا ویران و به صورت چهار ایوانی در شیوه ی رازی بنا شده‌است.
بنا دارای دو تاریخ احداث است؛ یکی ۵۵۳ هجری قمری که در انتهای کتیبة بزرگ شبستان گنبدی آمده و دیگری ۵۵۵ هجری قمری که در ایوان جنوبی شبستان ثبت شده‌است و به ظاهر چنین می‌نماید که شبستان و ایوان همزمان ساخته شده‌اند، حال آن که چنین نیست. واقعیّت این است که حدود سال ۵۵۳ هجری قمری، هنگامی که مسجد اوّلیّه را به صورت مسجدی چهار ایوانه درآوردند و شبستان گنبدی را تبدیل به نمازخانة مسجد کردند، این شبستان را با کاشی‌هایی نظیر کاشی‌های بناهای جدید پوشاندند.
موقعیت جغرافیائی: از جنوب به آب انبار‚ از مغرب به معبر باغ، از شمال به معبر باغ و از غرب به حمام عمومی و کاروانسرا
مسجد جامع اردستان به سبک مسجد جامع اصفهان (شیوه رازی) بنا شده واکنون مسجدی چهارایوانی است. این مسجد ورودیهای متعددی دارد. ورودی اصلی که دالان طویلی است‚ در گوشة جنوب غربی مسجد قراردارد که ازیک سو به محلة فهره‚ واز سوی دیگر به دشت محال راه دارد. نمای این ورودی از یک قوس ‚ دو طاق نمای محرابی شکل ‚دولچکی ‚دونیم ستون آجری ‚دو قاب تزیینی ودو سکوی آجری تشکیل شده‌است.
در قسمت شمالی مسجددوورودی قرارگرفته ‚یکی به مدرسة علمیه متصل است و دیگری به فاصلة اندکی‚ گذر شمالی را به داخل مسجد مرتبط می‌کند. این ورودیهای متعدد عامل ارتباط فضاهای اطراف با مسجدند.
مسجد جامع اردستان از ۴ ایوان یا صفه تشکیل شده که بشرح زیر است:
صفه صاحب الزمان
صفه جنوبی که شامل ایوان وگنبد خانه می‌باشد به صفه صاحب الزمان مشهور بوده واز قدیمی‌ترین قسمتهای مسجد می‌باشد گنبد این صفه روی ساختمان مربعی شکلی که توسط گوشواره‌ها به ۸ ضلعی و۱۶ ضلعی تبدیل شده‌است وزمینه دایره شکلی را که گنبد برروی آن سوار شده مهیا گردیده ‚ وضع طاق بندی وآجر کاری زیر گنبد از شاهکارهای هنری وفوق العاده مهم دوران سلجوقی ومتعلق به اواخر قرن پنجم ه. ق می‌باشد. در گنبد خانه مسجد کتیبه‌های زیبا به خط ثلث در طاقهای قوسی واطراف شبستان به چشم می‌خورد که در نگاه اول استنباط می‌گردد که فرد خیری به نام محمود اصفهانی معروف به غازی در سال ۵۵۱ ه. ق آن را تعمیر نموده‌است
- ایوان شمالی
این ایوان که به صفحه صفا معروف است در دوران پادشاهی شاه طهماسب صفوی وبه سعی و کوشش و توسط معمار استاد حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی از معماران زبردست قرن دهم هجری تکمیل گردیده‌است.
- ایوان شرقی
این ایوان به صفه امام حسین ویا صفه امیر جمله معروف می‌باشد که در قرن یازدهم ه. ق به اهتمام میر محمد سعید ملقب به امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان احداث شده وموقوفه‌ای بر آن مقرر داشته وبرروی دری که یک لنگه از آن موجود است این شعر زیبا حک شده‌است:
ساخت رکن این مسجد به صفا جمله الملک آن سعید لقا
- ایوان غربی
این ایوان به صفه امام حسن مجتبی و یا حکیم الملک معروف است در این صفه کتیبه‌ای به خط نستعلیق وجود دارد که قسمتهائی از آن خراب شده‚ در سقف این ایوان نقاشی‌ها وآیات قرآنی به طرز زیبائی نقش بسته ودر بالای آن مناره‌ای قرار دارد. ومیتوان از ساکنین محترم آن اهالی آقای طالبی را نام برد که نقش اساسی در تعمیرات و حفظ این منبع ارزشمند ایرانی دارند.
معماری مسجد جامع اردستان
- مسجد جامع اردستان به همراه بازارچه و مدرسه متصل به آن، با مساحتی حدود ۳۴۰/۸۵ متر مربع شامل فضاهای متعددی است.
- مسجد اکنون دارای صحنی مرکزی است که با شبستانهایی احاطه شده و گنبد خانه‌ای با ایوان بزرگ شبستان جنوبی آن‌را تشکیل می‌دهد.
- ایوانهایی با شکوه و بزرگ در مرکز دیگر جبهه‌های مسجد جامع اردستان استقرار یافته‌اند.
- ایوان سمت قبله و نیز گنبد خانه مسجد جامع اردستان بر مبنای کتیبه‌های موجود در سالهای ۵۵۳-۵۵۵ق ساخته شده‌اند.
- ایوانهای دیگر بدون تردید پوششهای صفوی دارند و همانگونه که کتیبۀ کوچکی در مرکز گیلویی ایوان شمالی با تاریخ ۹۴۶ق به‌روشنی تأکید می‌کند، دست‌کم در اوایل دورۀ صفویه مرمت شده است.
- دیگر بخشهای شبستانها ترکیبی از طاقهای گنبدی و گهواره‌ای است و بیشتر طاقهای گهواره‌ای با افزودن کمرپوشهای گنبدی یا ترکین به‌صورت دو طبقه در آمده‌اند.
- فضاهای خدماتی و ارتباطی مسجد جامع اردستان همچون سرویس بهداشتی، در دورترین نقطه از محور مرکزی جایابی شده اند.
- به دلیل تغییرات بسیار فضایی طی دوره های مختلف در این مسجد و تبدیل بخش میانی شبستانها به ایوان، فضاهای خرد و به ظاهر بدون کاربری ، در مسجد ایجاد شده اند.
- ورودیهای مسجد جامع اردستان آنچه باعث ارتباط محکم مسجد با بناهای پیرامونش گشته، پنج درآیگاه است که از طریق نماسازی تاحدودی بر آنها تأکید شده است.
- درآیگاه جنوب غربی مسجد جامع اردستان براساس حفریات و امتداد تزئینات آن با دیوار مجاورش، می تواند قدیمی ترین درآیگاه مسجد باشد.
- بیشتر تزئینات آن، نقوشی است که با آجر پیش بر اجرا شده اند.
- تزئینات آجری این ورودی تا حدودی یادآور سردرمسجد جورجیر (آل بویه) است.
- مسجد جامع اردستان نخست در همه جهات، دارای شبستان ستون دار بوده است.
- اصلی ترین شبستان مسجد، شبستان جنوبی است که طبق کتیبه گنبدخانه، ابوطاهر سال ۵۵۳ هـ.ق . آن را بنا کرده است.
- در زیر محوطه حیاط مسجد جامع اردستان ، فضایی چهارگوش با دو محراب وجود دارد.
- گنبدخانه در امتداد محور شمالی جنوبی و پشت ایوان اصلی با فضایی چهارگوش به ابعاد ۹ ٫ ۳۳ با ارتفاع کف تا زیر گنبد داخلی در حدود ۱۹ متر واقع شده است.
- کتیبه داخل گنبد اردستان که پس از آیه بسم ا … ، ابتدای آیه ۱۸ سوره توبه به قلم نسخ و با گچبری اجرا شده، بدین شرح با بررسی های میدانی، پله ای در دیواره غربی دالان جنوب غربی شناسایی شد.
- امروزه به دلایلی نامشخص پله های اولیه حذف و انتهای این پله ها نیز بسته شده اندبا توجه به مجموعه راه پله ها و اینکه در جبهه غربی تنها یک راه پله برای دسترسی وجود دارد، احتمال می رود که راه پله حذف شده دومین ارتباط عمودی این جبهه بوده است.
- قاعدتاً این مجموعه ارتباطات عمودی، در یک زمان ساخته نشده اند درواقع، هرکدام در دوره گسترش مسجد و ضمن ایجاد نیم طبقه در جبهه خود همچنین براساس نیاز ساخته شده اند.
تزیینات مسجد جامع اردستان
- مسجد اولیه دارای تزیینات گچبری فراوانی بوده که تنوع و تفاوتهایی در طرح و پرداخت بخشهای مختلف آن به‌چشم می‌خورد.
- تزیینات گچی بازمانده از آن دوره، بر روی قوسهای دالان ورودی جنوب غربی و گوشواره‌های ستونهای باقی‌مانده از مقصوره بر دو ستون در گوشۀ جنوب غربی و شمال غربی، ستونهای ایوان شمالی و ازارۀ دیوار شبستان شمال شرقی به دست آمده است.
- کتیبه‌ای در نیم‌طبقۀ شبستان جنوب غربی دیده می‌شود که احتمالاً متأخرتر از دیگر گچبری هاست.
- مقایسۀ این کتیبه از نظر حروف و نوار تزیینی آن نشان می‌دهد که با کتیبۀ محراب مسجد جامع نایین تقریباً یکسان است.
- در سر در ورودی و نمای ستونچه‌های برِ حیاط شبستان غربی مسجد جامع اردستان و ستون چراغدان دالان غربی تزیینات آجری مسجد اولیه دیده می‌شود.
- بیشتر تزیینات دورۀ سلجوقی مسجد جامع اردستان در داخل شبستان، زیر گنبد متمرکز است و گنبدخانه به دقت طرحهای مکتب اصفهان را دنبال می‌کند، ازجمله در زیر چشمه طاقهای متعدد و منطقۀ انتقال گنبد از ۴گوش به ۱۸ گوش.
- عناصرتزیینی به‌کارگرفته شده، شامل تزیینات هندسی و گیاهی است. به‌این‌ترتیب که اصل اجتناب‌ناپذیر تزیینات آجری نقشهای هندسی است که از تغییر در نحوۀ چیدن آجرها پدید می‌آید، همانند آجرچینی سطوح برجستۀ زیر گنبد دو پوشه که بخشهای مختلف را از یکدیگر جدا می‌کند و یا سطوح منحنی زیر فیلپوشها و سکنجها را می‌پوشاند
- از همه چشمگیرتر آجرکاری ظریف گنبد ترکین زیرین است که با پوششی از رنگهای درخشان ارغوانی، زرد و آبی با نقشهای لوزی، دلیلی بر ادامۀ روش‌آجرکاری در طول سده‌هاست.
- از دیگرسو عناصر اصلی تزیینات گچبری را خط و شکلهای گیاهی تشکیل می‌دهد، مانند تزیینات به‌هم‌پیچیده و درهم بافته‌ای که در متن کتیبۀ لبۀ زیرین منطقۀ انتقالی گنبد به‌چشم می‌خورد.
- از همه معمول‌تر تزیینات اسلیمی است که در محرابهای سه‌گانۀ مسجد به‌کار گرفته شده است و با شاخ و برگ خود، برجستگی ویژه‌ای از ظرافت و زیبایی را نشان می‌دهد.
- این اسلیمی ها محور تقارنی مشخص داشته، و با برگهای تکراری بسط و توسعه یافته، و به این‌ترتیب حرکت در عمق را خلق کرده‌اند. بیشتر این شکلهای گیاهی خود طرحهای هندسی سوراخ‌دار بسیار ظریف را در بردارند.
تغییرات مسجد جامع اردستان در دوره های مختلف
با توجه به بررسی های انجام شده روی تغییرات مسجد جامع در دوره های مختلف، می توان نحوه گسترش بنا را این چنین بیان کرد:
۱. مسجد جامع اردستان درابتدا به صورت شبستانی ستون دار در یک طبقه و با پلانی نامنظم ساخته شد.
2- اولین گسترش افقی و عمودی مسجد جامع اردستان با ساخت گنبدخانه در جبهه جنوبی رخ داده است
3- پس از آن با ساخت ایوان جنوبی، ارتفاع این قسمت از سایر قسمتها بلندتر شد همچنین در این مرحله با ساخت بناهای مجاور گنبدخانه ، باز گسترش پلان در جهت قبله صورت گرفته است.
۴- سپس با ساخت ایوان شمالی، این جبهه نیز دارای افزایش ارتفاع شد ولیکن، پلان مسجد گسترشی خارج از محدوده مسجد اولیه نداشت .
۵-در مرحله بعد، در جهت شرقی مسجد، پلان و ارتفاع هر دو گسترش یافتند.
۶-در آخرین مرحله گسترش، جبهه غربی مسجد جامع اردستان در پلان، در همان محدوده مسجد قدیمی باقی ماند و با ساخت ایوان، تنها ازلحاظ ارتفاع افزایش یافت.
سخن آخر
براساس حفاری های انجام گرفته، کهن ترین عنصر معماری در بقایای مسجد جامع اردستان ، قسمت هایی از دیوار خشتی است که احتمالاً متعلق به بنایی از اواخر دوره ساسانی یا اوایل معماری اسلامی است. بررسی های صورت گرفته روی روند ساخت مسجد و گذر از نقشه آل بویه به نقشه دوران سلجوقی و پس از آن ، نشان از این دارد که معماران سلجوقی خود را ملزم به رعایت قوانینی نانوشته می دانسته اند.
بدین صورت که در گسترش مسجد جامع اردستان از همان محور و محدوده جرزهای آل بویه استفاده کرده و با این کار، از به هم ریختن نماهای داخلی جلوگیری کرده اند.
همچنین با توجه به پیگردیهای مرحوم شیرازی و کشفیات ایشان درباره سه ایوان شمالی، شرقی و غربی می توان نتیجه گرفت؛ اگرچه این سه ایوان در یک زمان بنا نشده اند، هر سه مربوط به دوره صفوی هستند و ساختار اصلی بنای آنها در ابتدا کوشکی بوده است.
مسجد جامع اردستان با شمارۀ ۲۸۴ در ردیف آثار ملی به ثبت رسیده است‌و از سالهای آغاز دهۀ ۱۳۴۰ش تاکنون زیر پوشش انجمن آثار ملی، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی و سازمان میراث فرهنگی کشور پیوسته موردبررسی و مرمت قرار گرفته است.
منابع: